“Biti kadar stići i uteći”: I to je bio Nikola Pašić

Danas, 97 godina nakon smrti Nikole Pašića, sa pijetetom i poštovanjem sećamo jednog od najznačajnijih arhitekata moderne srpske politike. Pašić je svoj politički put započeo u doba kada su se donosile sudbonosne odluke za budućnost Srbije. Rođen u vreme kad su se stvaralački duh i borbenost smatrali vrhunskim vrlinama, Pašić je kao mladi političar bio suočen s izazovima koje su postavljali turbulentni događaji i previranja u 19. veku.

Njegova strast prema politici i oštroumnost u pregovorima brzo su ga izdvojile među vršnjacima, čime je uneo dinamiku u političku scenu. Pašićeva harizma i retorska veština često su ga izdvajale kao središnju figuru političkog okupljanja. Njegova sposobnost da izrazi kompleksne političke ideje jednostavnim jezikom osiguravala mu je podršku kako među intelektualcima, tako i među običnim građanima.

Smatran je političkim strategom koji je umeo manevrisati i u najizazovnijim situacijama, ostavljajući trajni pečat u istoriji srpske diplomatije.  Njegova politička ostavština živi i danas, podsećajući nas na važnost hrabrosti i predanosti u izgradnji prosperitetne budućnosti.

Ideološki pravci srpskih radikala

Kako priroda svih kultura nalaže, one nastaju i razvijaju se u procesu prelivanja. Tako je i sa političkom kulturom. Zbog toga je razvoj političkih ideja neophodno posmatrati u kontekstu ideja koje su istovremeno razvijane u bližem ili daljem okruženju. U slučaju „radikalizma“ – daljem, na zapadu Starog kontinenta.

Istoričar Milan St. Protić, u svojoj knjizi „Radikali u Srbiji, Ideje i pokret 1881–1903″, u kojoj opisuje prvu fazu delovanja Narodne radikalne stranke, ističe da su se prve ideje „radikalizma“ u Evropi pojavile u Velikoj Britaniji i Francuskoj. Ono što je major Kartrajt bio na Ostrvu, preko Lamanša bio je Markiz Kondorse. Njih dvojica su postavili osnovu na koju su se sa jedne strane oslonili Džeremi Bentam i Džejms Mil (i njegov sin Džon Stjuart Mil, autor kapitalnog dela „O slobodi“), odnosno Ledri Rolen i francuski radikali. Tako je ono što danas nazivamo „radikalizmom“ bilo moguće pronaći na levom krilu britanskih liberala i među revolucionarnim francuskim idejama.

I britanske i francuske radikale posebno će istaći njihova praktičnost, programi definisani jasnim ciljevima i metodama, a ne preterano teoretisanje o politici, ali će srpski studenti u Cirihu sredinom 19. veka svoju pažnju značajnije pokloniti francuskim izvorima – jer su govorili francuski jezik i pratili francusku političku scenu.

Tu grupu studenata u švajcarskom gradu okupili su svojom energijom i odlučnošću Svetozar Marković i Nikola Pašić, koji su među prvima došli u kontakt sa idejama francuskog radikalizma, ali je možda i presudnu ulogu na samom početku odigrao Pera Todorović, koji nije bio student, ali je živeo u Parizu, skupljao ideje, i posedovao je talenat za pisanje i bavljenje politikom.

Nije među tim ciriškim đacima bilo prebogatih sinova, bili su to naslednici abadžija i zanatlija, kojima je bilo zamišljeno i predodređeno da odu u svet, ali da se vrate i nastave sa održavanjem uloga koje su nasledili. Oni su želeli da promene uloge.

U svom radu o radikalima Protić ističe da je uloga Svetozara Markovića bila veoma važna u ideološkom smislu na samom početku – on je i dao ime „radikali“, ali i usmerio partiju koja se rađala u pravcu principa koje je na predsedničkim izborima posle revolucije u Francuskoj kao svoj izborni program isticao Ledri Rolen.

Ta praktičnost, čist pragmatizam koji su Srbima ponudili radikali, brzo je postao mio uhu srpskog seljaka. Tome su, istina, doprineli i učeni ljudi po selima – učitelji i sveštenici – čiju su mrežu radikali lako razvili, jer su njihovi koreni bili odatle odakle su nicale nove generacije srpskih seljaka. Nekoliko ljudi među osnivačima radikalskog pokreta u Srbiji bili su pravi narodni tribuni – Adam Bogosavljević, Rajko Tajsić i Dimitrije Katić – koji su zaslužili ogromno uvažavanje i poverenje među seljacima.

Kruna tog pokreta na glavu francuskih ideja – osim republikanizma, koji je Srbima sklonim kralju kao simbolu bio stran – postavljena je 8. januara 1881. godine, kada je na prvoj strani prvog broja lista „Samouprava“ dato na znanje da se osniva Narodna radikalna stranka. Ta će politička stranka u decenijama pred njom, na osnovu svog pragmatskog kursa, odrediti i politički kurs Kraljevine Srbije, a potom i Kraljevine Jugoslavije, najmanje do sredine tridesetih godina 20. veka.

Seljaci će lako prihvatiti skoro sve radikalske ideje: opštinsku samoupravu, slobodne i demokratske izbore, slobodu štampe, stabilan (ili relativno stabilan) parlamentarizam, a buniće se tek kod obaveznog osnovnog obrazovanja na čemu će predstavnici radikala insistirati. Svojih principa radikali su se posebno čvrsto držali dok su bili u opoziciji, ali će i između 1903. i 1912. godine veliki deo spomenutih principa sprovesti u delo.

PAŠIĆEVA POLITIKA

Nikola Pašić i Radikali, neodvojiva su veza u srpskoj političkoj istoriji. Kao osnivač i dugogodišnji lider Radikalne stranke, Pašić je svojim političkim umećem i vizijom postavio temelje ove političke organizacije. Radikali su pod njegovim vođstvom postali ključna snaga u borbi za prava seljaka, nacionalnu nezavisnost i modernizaciju države. Njihova politika, poznata po socijalnom angažmanu i odbrani nacionalnih interesa, duboko je uticala na politički pejzaž Srbije.

Pašićeva politička filozofija je bila usmerena ka ostvarivanju nezavisnosti i ujedinjenja srpskih teritorija. Njegova uloga tokom Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata bila je presudna za afirmaciju Srbije kao suverene države, a njegova diplomatska veština doprinela je stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

Kroz više mandata kao predsednik Vlade Srbije, Pašić je sproveo niz reformi usmerenih ka modernizaciji zemlje. Njegova odlučnost u jačanju ekonomije i institucija ostavila je trajni uticaj na društvo. Međutim, Pašićeva vlast nije bila bez kontroverzi, a njegov autoritarni pristup izazivao je različite reakcije.

Ono što čini Pašića posebnim jeste njegova posvećenost demokratiji. U vremenima političkih previranja, Pašić je održao balans između različitih političkih struja, čime je doprineo očuvanju nacionalnog jedinstva. Njegova hrabra odbrana demokratskih principa ostavlja nasleđe koje inspiriše i danas.

Na međunarodnom planu, Pašić je ostvario značajan uticaj, uspostavljajući diplomatske veze i pozicionirajući Srbiju kao ozbiljnog aktera na evropskoj sceni. Njegova sposobnost pregovaranja i vođenja spoljne politike doprinela je ugledu zemlje.

Uprkos različitim ocenama njegove vladavine, Nikola Pašić ostaje ključna figura u srpskoj političkoj istoriji. Njegov doprinos stvaranju moderne srpske države, posvećenost demokratiji i diplomatska veština čine ga velikanom čije nasleđe i dalje oblikuje put Srbije ka budućnosti.