Bratski, a ne raskolnički: Kraj podela SPC i MPC i šta to ustvari znači

Nekada je važilo da Makedoncima baš nije lako, pošto im Grci osporavaju pravo na nacionalno ime (i naciju), Bugari jezik (i naciju), Albanci hoće da im oduzmu teritoriju, a Srbi im ne daju da imaju svoju crkvu. Ova balkanska politička poštapalica, naravno, nije u potpunosti tačna, ali nije ni bez osnova. Makedoncima (ili sada Severnomakedoncima) nije mnogo lakše, ali bar su u prilici da ovo poslednje skinu s dnevnog reda.

Nije, doduše, SPC bila glavna prepreka makedonskoj crkvi, barem koliko su im kamen o vratu bile i identitetske prepreke koje dolaze iz Grčke.

Makedonska pravoslavna crkva – Ohridska episkopija vraćena je u pravoslavni svet. Ne, doduše, pod tim imenom, ako se pita Vaseljenska patrijaršija. I da, sasvim je u redu da to bude pod tim imenom, ako se pita Srpska pravoslavna crkva. 

To ne znači ni da je njen status rešen, ali je definitivno učinjen veliki korak u priznavanju kanonskog jedinstva sa pravoslavnim crkvama. Kraj raskola ne znači da će pitanje statusa i različitih interesa po pitanju crkve u Makedoniji biti išta manje složeno. Suštinska promena je što se od maja 2022. godine, posle 55 godina, crkva u Makedoniji ne smatra raskolničkom, otpadničkom, jeretičkom… Drugim rečima, sveštenici MPC će za druge pravoslavne sveštenike ponovo biti legitimna braća u veri sa kojima će se moći zajedno služiti liturgije.

Kraj šizme objavljen je na dva nivoa. Prvo saopštenjem Vaseljenske patrijaršije od 9. maja ove godine kojim je priznata makedonska crkva, ali isključivo pod imenom Ohridska arhiepiskopija, uz napomenu da se u kontekstu ove crkve neće, i da se ne sme, koristiti pojam Makedonija ili bilo koja izvedenica iz ovog pojma (Vaseljenska patrijaršija, ipak su to Grci), kao i da će njeno delovanje biti ograničeno isključivo na prostor Severne Makedonije. Zanimljivo je kako je ova vest posmatrana iz različitih perspektiva: u makedonskim medijima je akcenat stavljan na „priznanje“, u grčkim na „zabranu“ (makedonskog imena), a u srpskim medijima uglavnom sa zbunjenošću. 

Iako su prethodno mnogi pitali zašto srpska crkva ćuti, prethodno je u saopštenju Vaseljenske patrijaršije nedovoljno istaknuta druga tačka, da se prepušta Srpskoj pravoslavnoj crkvi da reguliše administrativne odnose sa „crkvom u Severnoj Makedoniji“. Dakle, i samim činom Vaseljenske patrijaršije je lopta vraćena u dvorište SPC.

Drugi, i mnogo važniji, nivo vraćanja makedonske crkve u pravoslavni svet je došao od Sabora SPC, kojim je otklonjena zbunjenost u našoj javnosti. Sabor je saopštio da pozdravlja kanonsko jedinstvo čijem uspostavljanju je prethodio akt Sinoda „Makedonske Pravoslavne Crkve – Ohridske Arhiepiskopije“ da prihvata status koji joj je dodeljen 1959. godine od Sabora SPC. Na taj način su se odnosi vratili na period pre 1967. i samoproglašene autokefalnosti MPC koja ju je i odvela u više od pet decenija izolacije u pravoslavnom svetu. A svemu je prethodila tajna diplomatija i susret patrijarha Porfirija i arhiepiskopa Stefana.

Takođe je važan stav SPC da je ovim činom, vraćanjem u kanonsko jedinstvo „dijalog o budućem i eventualno konačnom statusu eparhija u Severnoj Makedoniji ne samo moguć nego i celishodan, legitiman i realan“. A posebno je istaknuto da se u rešavanju statusa neće baviti „realpolitičkim“, „geopolitičkim“, „crkvenopolitičkim“ odnosima, već isključivo kanonskim principima.

Srpska pravoslavna crkva je u svom saopštenju – a to je izgleda veoma važno – naslovila „Makedonsku pravoslavnu crkvu“, a za razliku od Vaseljenske patrijaršije istaknuto je da SPC neće (posle rešavanja statusa) da uslovljava ograničavanjem opsega jurisdikcije MPC u matičnoj zemlji i u dijaspori. Što se tiče imena, to je ostavljeno da MPC reši u neposrednom dijalogu sa drugim pravoslavnim crkvama.

Predistorija ove šizme kojoj smo sada svedočili kraj, počinje obnovom Ohridske arhiepiskopije tokom Drugog svetskog rata, što su ispratile višegodišnje tenzije i težnje za stvaranjem samostalne crkve, što je naizgled rešeno 1959. godine davanjem potpune crkvene autonomije od SPC. Ipak, 1967. godine, povodom obeležavanja dva veka od gašenja izvorne Ohridske arhiepiskopije, došlo je do samoproklamovane autokefalnosti. Spor je naizgled bio rešen 2002. godine Niškim sporazumom, kada je dogovoreno vraćanje u kanonsko jedinstvo, ali su episkopi MPC pod pritiskom javnosti odustali od dogovora. Kada bi se maksimalno pojednostavilo, suštinski je sporazum podrazumevao potpunu samostalnost u delovanju uz pominjanje srpskog patrijarha u bogosluženjima.

 Episkopi i sveštenstvo koji su ostali privrženi sporazumu i SPC kao „majci crkvi“ nastavili su delovanje pod vladikom Jovanom Vraniškovskim u okviru Pravoslavne ohridske arhiepiskopije kojoj makedonske vlasti nisu priznale status. Sada se gasi i potreba za postojanjem dveju paralelnih crkava, pa se očekuje da se episkopat primi u sada priznatu makedonsku crkvu (veruje se da će arhiepiskop Jovan da se penzioniše). 

Na ovaj način su na marginu stavljene i težnje Bugarske pravoslavne crkve da se nametne kao majka crkva Ohridskoj arhiepiskopiji.

Konačan status će biti predmet daljih razgovora, ovog puta potpuno „bratskih“, a ne „raskolničkih“. Makedonska crkva je, dakle, od SPC dobila slobodu u delovanju pod imenom koje želi i na prostoru na kom za tim ima potrebe, a od Vaseljenske patrijaršije uz značajna ograničenja u ovim pitanjima.

Eto, da ne kažu da Srbi ne mogu da se dogovore sa svojim komšijama.