„Car Nikolaj je izvršio smotru srpskih dobrovoljaca…“: Priča o „crvenim“ i „belim“ Srbima

Oktobarska revolucija predstavlja jedan od najvećih događaja dvadesetog veka. Pošto je u Rusiji u to vreme na snazi bio julijanski kalendar, prva socijalistička revolucija u istoriji sveta ostala je upamćena kao oktobarska, iako se po danas važećem kalendaru odigrala 7. novembra (25. oktobar po julijanskom kalendaru) 1917. godine. Oktobarska revolucija predstavlja kulminaciju haosa u koji rusko društvo upada nakon Februarske revolucije, kada je pod krajnje sumnjivim i do danas ne sasvim razjašnjenim okolnostima, sa vlasti zbačen car Nikolaj Drugi Romanov.

Oktobarska revolucija predstavljala je uvod u krvavi građanski rat, koji je potrajao više od pet godina. Procenjuje se da je na obe zaraćene strane poginulo preko 2,5 miliona vojnika, kojima kada se doda broj stradalih od gladi, nemaštine i terora koji su sprovodile obe zaraćene strane, kao i razne autonomne naoružane grupe, dolazi se do broja deset miliona. U Oktobarskoj revoluciji i građanskom ratu koji je usledio, zapaženo učešće imali su Srbi i drugi narodi bivše Jugoslavije. Borili su se na obe strane, a procenjuje se da ih je bilo oko 40.000.

Car Nikolaj izvršio smotru srpskih dobrovoljaca

Oktobarska revolucija dogodila u trećoj godini Velikog rata. Srbi iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Vojvodine bili su vojni obveznici austrougarske armije. Vojni vrh Crno-žute monarhije iz razumljivih razloga mobilisane Srbe umesto u borbu sa vojskom Kraljevine Srbije, slao je uglavnom na Jugozapadni front (protiv Rusije i Rumunije) i italijansko ratište, gde im je komandovao jedan od najboljih austrougarskih oficira, feldmaršal Svetozar Borojević, Srbin sa Banije. Maršal Borojević, iako se nije direktno borio protiv srpske vojske, bio je uz generala Stjepana Sarkotića (odgovornog za rušenje Njegoševe kapele na Lovćenu), jedini austrougarski oficir čija je molba za prijem u Vojsku Kraljevine SHS 1918. godine odbijena.

Većina Srba u austrougarsku vojsku bila je mobilisana protiv svoje volje, i često su se bez borbe predavali ruskoj vojsci. Od srpskih ratnih zarobljenika već na leto 1915. formiran je Srpski dobrovoljački odred, čiju je smotru u Odesi izvršio sam car Nikolaj Drugi. Procenjuje se da je tokom 1915. iz Rusije kao podrška Srbiji upućeno nekoliko hiljada dobrovoljaca, bivših austrougarskih vojnika. Ulazak Bugarske u rat preseca ovaj koridor i srpski dobrovoljci bore se od tada zajedno sa Rusima u Rumuniji i Galiciji (deo teritorije današnje Ukrajine).

Broj srpskih dobrovoljaca značajno je porastao nakon Brusilovljeve ofanzive (jun-septembar 1916), tokom koje je austrougarska armija pretrpela fatalne gubitke. Oko milion austrougarskih vojnika izbačeno je iz stroja, a preko 400.000 je zarobljeno, od čega su veliki broj bili Srbi i pripadnici drugih naroda bivše Jugoslavije. Prodor koji je osmislio general Aleksej Brusilov bio je najznačajniji ruski vojni uspeh u Prvom svetskom ratu. Interesantno je takođe da se Brusilov, najuspešniji carski general u Prvom svetskom ratu, 1920. godine pridružio boljševicima i u septembru iste godine potpisao apel upućen oficirima i vojnicima Bele armije, koji je pozivao na prekid građanskog rata i predlagao punu amnestiju.

Tito odbio da se pridruži srpskim dobrovoljcima

Snage srpskih dobrovoljaca uoči Februarske revolucije narasle su bile na oko 40.000 boraca, što je bilo dovoljno za popunu dve samostalne divizije. Ove jedinice bile su otvorene i za austrougarske ratne zarobljenike iz reda ostalih južnoslovenskih naroda. U martu 1915. u rusko zarobljeništvo pao je i kaplar Josip Broz. On odbija mogućnost da se pridruži srpskim dobrovoljačkim jedinicama i bira zarobljenički logor, uz prinudni rad na održavanju Transsibirske železnice.

Nakon zbacivanja cara Nikolaja, moral u dvema srpskim dobrovoljačkim divizijama nije se razlikovao mnogo od ostalih jedinica ruske armije. Harali su nedisciplina i dezerterstvo, što je dovelo do njihovog značajnog osipanja. Na ratne zarobljenike i srpske dobrovoljce posebnu pažnju su obratili boljševici. Unutar divizija formirani su vojnički komiteti – sovjeti, a aktivno su deljeni i propagandni komunistički leci na srpskom jeziku. Komunistička agitacija, s obzirom na socijalnu strukturu vojnika – preko 80% su bili radnici i seljaci – imala je značajnog uspeha.

Aktivna komunistička propaganda

Na vrhuncu Ruskog građanskog rata, u Caricinu se 1918. godine publikovao trojezični časopis „Internacionalist“, na mađarskom, nemačkom i srpskom jeziku. Urednik tog izdanja bio je građanin Austrougarske, Srbin iz Sombora Lazar Vukičević. Iste godine u Moskvi je lični Lenjinov prijatelj dr Vukašin Marković pokrenuo časopis na srpskom jeziku „Revolucija“. Marković je u Rusiju dospeo kao student medicine, uzeo aktivnog učešća u revoluciji, nakon čega se vratio u rodnu Crnu Goru. Tamo zbog revolucionarne delatnosti dolazi u sukob sa zakonom, a iz cetinjskog zatvora beži u Rusiju. Beogradska „Politika“ 1927. godine piše da „posle uspeha kantonskih boljševičkih trupa sovjetska vlada je poslala Kinezima dr Markovića za glavnog političkog komesara“.

Najpoznatiji Srbin u Oktobarskoj revoluciji bio je Aleksa Dundić. O biografiji legendarnog heroja Ruskog građanskog rata pre Oktobarske revolucije ima malo verodostojnih podataka. Poznato je samo da je nakon zarobljavanja kod Lucka (današnja Ukrajina) pristupio Srpskoj dobrovoljačkoj diviziji. Tokom građanskog rata borio se rame uz rame sa ikonama revolucije Semjonom Buđonijem i Klimentom Vorošilovim. Poznati pisac Isak Babelj u knjizi „Crvena konjica“, opisuje ga kao „Srbina hrabrijeg od svih“. Dundić gine pred sam kraj rata u okršaju sa Poljacima kod grada Rovno (takođe današnja Ukrajina).

U više gradova Rusije danas postoje ulice koje nose ime Alekse Dundića, uključujući Moskvu i Sankt Peterburg. Posvećeno mu je nekoliko pozorišnih predstava i filmova, uključujući i jugoslovensko-sovjetsku koprodukciju iz 1958, u kojoj ulogu Dundića tumači Branko Pleša.

Neki od Srba postali su kasnije žrtve sistema za koji su se u Oktobarskoj revoluciji borili. Jedan od takvih bio je Vladimir Ćopić, potpukovnik Španske republikanske armije, komandant 15. internacionalne brigade „Linkoln“, koji je stradao 1939. u Staljinovim čistkama. Dve godine ranije streljan je i komdiv (čin u rangu general-potpukovnika) Danilo Serdić, komandant 3. konjičkog korpusa Beloruskog vojnog okruga, nosilac Ordena crvene zastave.

Komunistički istoričari posle Drugog svetskog izneli su tvrdnje da je čak polovina srpskih dobrovoljaca prešla na stranu boljševika. Te ocene bile su verovatno preterane i motivisane dnevnopolitičkim potrebama, po kojima je vladajući komunistički sistem trebalo retroaktivno popularizovati. Ipak, Srbi koji su se borili na strani boljševika bili su usled efikasne komunističke agitacije i propagande neuporedivo motivisaniji, od onih koji su bili na strani Bele armije i srodnih grupacija.