Da li je Rusija imperijalistička sila?

Milijarde dolara pomoći nisu bile dovoljne – ukrajinska kontraofanziva doživela je neuspeh. U nadi da će održati priliv novca iz zapadnih prestonica, Kijev svog napadača predstavlja kao kolonijalnu silu koja predstavlja pretnju po čitavu Evropu. Osvrt na istoriju Ruskog carstva i posebno mesto koje u njoj zauzima Ukrajina poziva na preispitivanje ovog koncepta.

Otkako je Rusija u februaru 2022. godine otpočela napad na njihovu zemlju, Ukrajinci svoju borbu opisuju kao rat za oslobođenje od statusa nekadašnjeg protektorata Rusije, koja pojačava svoj uticaj. Geograf Mišel Fuše ruski napad određuje kao „kolonijalni rat“, baš kao što je i francuski predsednik Emanuel Makron u govoru na Minhenskoj konferenciji o bezbednosti, održanoj u februaru 2023. godine, rusku agresiju nazvao „neo-kolonijalnom i imperijalističkom“. Ona je, navodno, razotkrila ekspanzionističke težnje Moskve, koja je samo čekala priliku da povrati izgubljene teritorije bivšeg SSSR-ovog carstva, dok, prema nekim analitičarima, pretenduje na svetsku dominaciju kao civilizacijska sila zasnovana na „tradicionalnim“ vrednostima. Carstvo, imperijalizam, kolonijalizam: ovi pojmovi nižu se u analizama jedan za drugim, kao da se odnose na jednu istu stvar. Ipak, rusku situaciju nemoguće je razumeti bez razjašnjenja ove terminologije.

Jedno je sigurno: od 13. veka i temelja postavljenih u Moskoviji, Rusija se uspostavila na ogromnoj teritoriji koja poseduje obeležja jedne imperije. Bez obzira na raznolikost njegovih oblika kroz istoriju, ovaj tip političkog entiteta uglavnom se definiše kao održavanje sistema zasnovanog na razlikama i hijerarhijama među narodima i teritorijama. Da bi jedna imperija uopšte mogla da postoji, potreban je visok stepen diferencijacije između centra i periferije, bilo da je ona kulturno, etnički, geografski ili administrativno određena. U slučaju evropskih imperija, ova razlika posebno je izražena. Francuske i britanske kolonije u Aziji i Africi geografski su odvojene od metropole; „domoroci“ imaju podređeni pravni status, a njima upravljaju posebne birokratije. „Izuzeci“, poput Alžira (podeljen na tri francuske oblasti) i Irske (uključena u Ujedinjeno Kraljevstvo), samo potvrđuju ovo pravilo: evropske imperije bile su zasnovane na uspostavljanju vladavine doseljenika iz metropole, koji su smatrani moralno superiornima i, samim tim, sposobnima da eksploatišu autohtone većinske narode.

Ako se ta diferencijacija izgubi ili umanji, više ne govorimo o imperiji, već o nacionalnoj državi, eventualno s regionalnim posebnostima ili nekim vidom federalizma. Tako je u imperijalnim metropolama nastavljen proces nacionalne konsolidacije: Francuska je „asimilovala“ Bretonce i Baskijce (u manjoj meri Korzikance), dok je Španija svoju monolitnost ublažila katkad kolebljivim federalizmom, na šta ukazuje vitalnost katalonskog separatizma. Drugim rečima, metropola koja se širi prema spolja prolazi i kroz paralelni proces nacionalnog ujedinjenja (u različitim stepenima). Tako Engleska nastavlja proces integracije Britanskih ostrva dok istovremeno pokreće teritorijalno i trgovinsko širenje prema Severnoj Americi, a zatim i Aziji i Africi.

Budući da je svoju teritoriju širila isključivo na dotadašnji komšiluk, ruska imperija ima svojih specifičnosti. Do te mere da tamošnji učeni svet svoju državu nije smatrao imperijom, kamoli kolonijalnom silom, uprkos njenim grandioznim razmerama koje su obale Baltika povezivale s istokom Sibira, kao i raznolikosti naroda i kultura koji su se našli pod istom krunom. Teritorijalna ekspanzija odvijala se postepeno, često putem kooptacije lokalnih elita, kao u slučaju Kozačkog hetmanata oko 1648. godine (na današnjoj teritoriji Ukrajine), koji se pre nego što će izgubiti svoju autonomiju udružio s Moskvom. Uz izuzetak Jevreja, smeštenih u „rezidencijelnu zonu“ na zapadu imperije, nije postojala institucija podređenog pravnog statusa zasnovana na rasnim ili etničkim kriterijumima. Međutim, uspostavila se hijerarhija između populacija Sibira, Kavkaza i centralne Azije, koje su bile paganske (potom i krštene) ili muslimanske, nazvane „inorodtsy“ (strani ili tuđi narodi), i populacija Slovena (poljskih, ukrajinskih, beloruskih), Baltičana i Nemaca, osvojenih na Zapadu. Ove potonje formirale su, da se iskoristimo izrazom Marka Refa, „kulturni bedem“. Pri kontaktu s njima, ruske elite pristupile su evropskoj civilizaciji – već od 17. veka, a posebno od vladavine Petra Velikog (1682–1725). Drugim rečima, te elite želele su da „se civilizuju“, a ne da sopstvenu materijalnu i moralnu kulturu nameću stanovništvu zapadnih periferija.

Ako je u Rusiji i bilo kolonizacije, ona je bila posebnog tipa. U zvaničnom govoru, termin „kolonisti“ bio je rezervisan za Nemce, koje je Katarina II (1762–1796), zbog njihovog vrednog protestantskog etosa i tehničkog znanja, pozvala da razviju zemlju duž reke Volge, kao i za Srbe i Grke pozvane da nasele oblasti Crnog mora, ponekad na štetu tamošnjih Rusa i Ukrajinaca. Naseljavanje ruskih i ukrajinskih seljaka u Sibiru ili Turkistanu (Centralna Azija) sprovelo se tokom 19. veka. Međutim, ova ekspanzija na istok nije imala ishodište u kolonijama koje su teritorijalno i administrativno odvojene od metropole. Prema rečima istoričara Vasilija Ključevskog (1841–1911), „istorija Rusije je priča o zemlji koja sama sebe kolonizuje. Prostor ove kolonizacije podudara se s ekspanzijom države“.

Francuski model asimilacije

Tokom 19. i početkom 20. veka, pod uticajem jakobinaca a kasnije i Treće Francuske Republike, intelektualci – od dekabriste Pavla Pestela, koji se zalagao za egalitarnu republiku, do „ustavnog demokrate“ Petra Struvea – predlagali su projekte nacionalnog ujedinjenja, u pokušaju da poravnaju razlike i hijerarhije među populacijama.

U procesu formiranja „nacionalnog jezgra“, koji nikada nije u potpunosti ostvaren usled kontinentalnih razmera imperije, Ukrajinci i Belorusi (većinom seljaci) trebalo je da zauzmu posebno mesto. Nakon osvajanja istočne Poljske i „podele“ ovog kraljevstva između Pruske, Austrije i Ruskog carstva krajem 18. veka, ruska kruna pokušala je da ih pridobije protiv poljske plemićke klase, koja je razvila nacionalni sentiment – čija je snaga potvrđena pobunama 1830. i 1863. godine. Strahujući od širenja „polonizma“, carska vlast mobilizuje doktrinu o ujedinjenju istočnih pravoslavnih Slovena u jedinstvenu rusku „trojnu“ naciju: Velikorusi (koji su u sovjetskom periodu postali „Rusi“), Malorusi (Ukrajinci) i Belorusi (Belorusi). Kao što primećuje istoričar Aleksej Miler, „Malorusi nikada nisu bili diskriminisani [u carističkoj imperiji] na osnovu svog porekla. Konstantno su pozvani da postanu deo ruske nacije, ali im je odbijeno pravo da traže status posebne nacije“.

Ovo zapažanje zanemaruje relevantnost kolonijalističke tačke gledišta za analizu istorije rusko-ukrajinskih odnosa, makar ukoliko pod tim pojmom podrazumevamo fenomen koji je bio karakterističan za prekomorske evropske imperije. Na pojavu pokreta koji se u drugoj polovini 19. veka zalažu za ukrajinsku naciju, centralna vlast imperije odgovara politikom rusifikacije po uzoru na francuski asimilacijski model istrebljenja regionalnih jezika, s ciljem stvaranja integrisane nacionalne zajednice. Godina 1863. i 1876. doneti su dekreti kojima je ograničena upotreba „maloruskog“, koji su administrativne institucije imperije smatrale ruralnom i populističkom varijantom ruskog jezika. Ipak, oklevanje političkih elita, relativna slabost državnih struktura i, posebno, odsustvo univerzalnog osnovnog obrazovanja (koje će se uvesti tek 1930. godine) ograničili su rusifikaciju na gradove. Većinsko seosko stanovništvo i dalje je govorilo ukrajinski. Imperija se 1917. godine urušava pod teretom rata.

To razdoblje pogoduje različitim nacionalnim čežnjama. U Ukrajini, prolazni politički entiteti, poput Ukrajinske Narodne Republike, koju su predvodili Mihajlo Gruševski, Volodimir Viničenko, te Simon Petljura, i Hetmanata Pavla Skoropadskog, proglašavaju nezavisnost. Građanski rat razotkriva i podele unutar ukrajinskog političkog nacionalizma. Zahvaljujući uspesima Crvene armije, Lenjin uspeva da nametne originalan odgovor na „nacionalno pitanje“. Kvalifikujući carističku imperiju kao „zatvor naroda“, Sovjetski Savez se uspostavlja kao federacija formalno nezavisnih republika, od kojih svaka poseduje svoje nacionalno jezgro i priznaje kulturna prava manjina. To je princip priznavanja „nacionalnosti“ (etničke pripadnosti) koji se potom pokazivao u popisima stanovništva i na pasošima sovjetskih građana. Tokom dvadesetih godina, mlada sovjetska država podržava pojavu nacionalnih kultura i podstiče lokalne jezike i elite, a sve pod etiketom „indigenizacije“ (…)

PRETPLATITE SE NA LE MONDE DIPLOMATIQUE NA SRPSKOM – MESEČNA PRETPLATA 300 DINARA, ILI GODIŠNJA PRETPLATA 3.000 DINARA.

ZA PRETPLATU KLIKNITE OVDE.

ČITAJ VIŠE, ZNAJ VIŠE.