Iznenađenje Crvene armije, „kralja Peru na banderu“ i komunistička revizija: Kako je Beograd oslobođen pre 79 godina

U Beogradu će danas biti obeležena 79. godišnjica oslobođenja grada u Drugom svetskom ratu, u znak sećanja na 20. oktobar 1944. godine kada su završene višednevne borbe u kojima je poginulo više hiljada pripadnika Narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ), sovjetske Crvene armije i civila.

Pre 79 godina okončana je 1.287 dana duga nemačka okupacija Beograda.

Beogradska operacija počela je 10, a završila se 22. oktobra, oslobađanjem Zemuna. U zajedničkim borbenim dejstvima učestvovale su jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, pod komandom general-lajtanta Peka Dapčevića, i jedinica sovjetske Crvene armije, pod komandom maršala Fjodora Tolbuhina i generala Vladimira Ždanova.

U sedmodnevnim borbama za oslobođenje Beograda poginulo je 2.953 boraca Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i 976 pripadnika Crvene armije.

Nemačke snage imale su 15.000 poginulih i 9.000 zarobljenih vojnika. U borbama je uništeno je ili zaplenjeo gotovo svo neprijateljsko teško naoružanje, oprema i tehnika.

Oslobođenje Beograda bilo je jedno od ključnih koraka u završetku složenog rata, kako onog protiv okupatora, tako i onog unutrašnjeg sukoba unutar Jugoslavije. Uz podršku Crvene armije, jugoslvenski komunisti su uspostavili vlast u zemlji.

„Kada je Crvena armija, odnosno delovi Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta (Južno krilo), preko Rumunije i Bugarske u dolinu Timoka, na iznenađenje Nemaca, provalila sa tenkovima i drugim teškim naoružanjem, rat za Srbiju, ili za oslobođenje Srbije dobio je novi tok i dinamiku“, navodi istoričar Momčilo Pavlović. „Nema sumnje da je Crvena armija svojom artiljerijom i tenkovskim jedinicama, pre svega, omogućila lakši prodor partizanskim snagama u ulazak u gradove i sela, od Kruševca do Beograda. Dakle, doprinela odlučujuće oslobađanju istočnih delova Jugoslavije, odnosno Srbije, ali istovremeno i odlučujuće uticala na ishod, bolje reći ubrzala ishod građanskog rata u korist partizanskih snaga.“

Napad iz četiri pravca

Napad na Beograd je počeo 14. oktobra oko 16 sati, a već predveče je probijen unutrašnji pojas neprijateljske odbrane i jedinice su produžile ka centru grada. Tada su Crvena armija i snage NOVJ organizoveale zajednički napad, iz četiri pravaca, odnosno kolone.

Jedan pravac nastupanja bio je od Čukarice prema Savskom pristaništu. Drugi smer prodora bio je od Topčidera put Ulice kralja Milana. Naredna dva pravca bila su od Banjice preko Dedinja prema Krunskoj ulici, i niz Bulevar kralja Aleksandra ka Dušanovoj ulici.

Tokom prvog dana i noći završne faze operacije zaposednuta je Banjica, Dedinje, Topčider. Oslobođena je takođe Dunav stanica. Pojedine jedinice NOVJ i Crvene armije dospele su do Slavije i Mostara (prostor današnje petlje). Žestoke borbe vođene su između ulica Miloša Velikog i Nemanjine, gde su se nemačke trupe odlučno branile. Do zdanja Narodnog pozorišta oslobodioci stižu predveče 16. oktobra. Zgrada je zauzeta sutradan.

Žestoke borbe oko mosta na Savi

Žestoke borbe vođene su oko obezbeđenja mosta preko Save, železničkog, kao i na prostoru padine od Terazija, od hotela „Moskva“, prema Savi. Potom kod Šećerane na Čukarici, takođe najverovatnije zbog prilaza reci. Artiljerijsku podršku nemačke trupe su imali sa Ade Ciganlije i sa Bežanije. Do 18. oktobra Nemci su pokušavali i kontranapade, tako da su smenjivane inicijative jedne i druge strane.

Uveče 19. oktobra na vrh oblakodera „Albanija“ na Terazijama postavljena je jugoslovenska zastava s petokrakom. Bilo je to događaj od velikog simboličnog značaja. To zdanje bilo je najviša zgrada ondašnjeg Beograda. Zastavu je postavio partizan Miladin Petrović.

Tada je zauzeta i glavna Železnička stanica u dnu Nemanjine, kao i Hotel „Moskva“ na Terazijama. Noći između 19. i 20. okrtobra, u ranim jutarnjim satima oslobođen je Kalemegdan. Gornji grad je u to vreme bio vojna tvrđava, nedostupna civilima. Tako je bilo i u međuratnom periodu.

Nemci su žestoko branili i te noći prilaze mostu na Savi, kao i Kalemegdan. Savski most oslobodioci su zauzeli ujutro 20. oktobra. Nemci su prethodno minirali most s namerom da ga podignu u vazduh odmah pošto ga njihove trupe pređu. Most je spasen tako što su presečeni kablovi za detonaciju.

Spasavanje mosta pripisivano je učitelju Miladinu Zariću. Prema drugoj verziji, zasluga pripada Zemuncima Nikoli Milovančevu i Krsti Vučiću. Prema trećoj verziji, eksploziv na mostu su demontirali pripadnici Dunavske flotile Crvene armije, za šta je odlikovan kapetan Grigorij Orhipenko.

PRva revizija – komunistička

U drugoj polovini 1944. godine desili su se krupni i presudni vojni i politički događaji koji su opredelili budućnost jugoslovenske države.

U tom periodu organizovan je, na iznenađenje savezničke misije pri Vrhovnom štabu, tajni odlazak Tita u Moskvu gde je, imeđu ostalog, dogovorena praktična pomoć trupa Crvene armije u oslobađanju istočnih delova Jugoslavije i uključivanje bugarskih trupa u završne borbe u Jugoslaviji. Invazija delova Crvene armije u istočne delove Srbije ubrzala je završne borbe, i doprinela porazu, rasulu i povlačenju četničkih formacija u Bosnu“, naveo je Pavlović za Nedeljnik.

Ruske i bugarske trupe ušle su u Jugoslaviju na osnovu sporazuma koji je Tito potpisao u Moskvi i Krajovi septembra, odnosno oktobra 1944. godine Iako u saopštenju TASS-a o sporazumu NKOJ-a i Vrhovnog štaba NOVJ i Sovjetske komande o ovom sporazumu stoji da je to učinjeno na molbu sovjetske komande, Tito je još početkom jula zamolio Staljina da Crvena armija usmeri svoje nadiranje preko Karpata i Rumunije u pravcu juga.

„Takav plan osujetio bi mnoge planove na Balkanu sa strane onih, koji žele da pomoću razdora učvrste svoje pozicije“, pisao je Tito. Pismo je objavljeno prvi put u časopisu Voprosi istorii KPSS, br. 9. septembra 1984. str. 14-15. Sporazumom je još bilo predviđeno da se Crvena armija iz Jugoslavije povuče čim završi operacije prema Mađarskoj. Pri tome je morala da poštuje civilnu vlast koju je uspostavio NOP.

„Zajedno, trupe Crvene armije i partizanske snage oslobodile su Beograd a ubrzo i ostale delove Srbije, sem Raške oblasti gde su se nemačke trupe izvlačile dalje na zapad. Uz trijumfalizam, pobednici su načinili i zločine uništavajući tzv. narodne neprijatelje, u koje su ubrajani ne samo saradnici okupatora, kako su označavani, već i oni za koje su smatrali da su im neprijatelji, kao pripadnici predratnog političkog, privrednog i kulturnog establišmenta“, navodi Pavlović.

„Do 1948. na svakom koraku je iskazivana zahvalnost Crvenoj armiji, mudrom generalisimusu Staljinu na svakom koraku. Beograd su ‘rame uz rame’, kako stoji, oslobodile Crvena armija i NOV i POJ.

To ‘rame uz rame’ je posle 1948. otpalo, pa se stvarala slika da su partizanske snage predvođene genijalnom komandavanjem Peke Dapčevića i Koče Popovića oslobodile Beograd. Tako je akcenat stavljen na partizanske odrede. I to je postalo nekako odomaćeno, uz promenu odnosa Tita i sovjetskog rukovodstva“, navodi Pavlović.

Kako se menjala percepcija Drugog svetskog rata u decenijama koje su usledile, tako se i menjao i pogled na oslobođenje Beograda i ulogu Crvene armije. To pitanje je čak prethodnih godina znalo da bude i „diplomatsko pitanje“, kada bi ruski ambasador poručio da bi sovjetskim vojnicima trebalo dati na većem značaju, ili kada je američki amabasador pre pet godina postavio pitanje zašto se u Beograd na proslavu ne zovu predstavnici svih nekadašnjig članica SSSR, kada je „Beograd oslobađala i Treća ukrajinska armija“.

„Vojne operacije su uglavnom rekonstruisane i bitke nisu podložne reviziji. Zna se koje su jedinice učestvovale, broj poginulih na osnovu sovjetskih, partizanskih i nemačkih izvora. Ono što je podložno reviziji jeste naš odnos prema tim događajima, odnosno njihovo (pre)vrednovanje, sa stanovišta političkih interesa ili aktuelnih događaja“, navodi Pavlović.

Poginulo skoro 4.000 boraca