Kako demografija menja način na koji kupujemo: Mi tu opadamo kao potrošačka populacija i postajemo sve manje vidljivi

Kada je jedna od najvećih i najuglednijih svetskih konsultantskih kuća stigla u Srbiju, jedno od prvih pitanja klijenta kojima su se bavili bilo je zbog čega opada prodaja piva kod nas. Pa mi bar imamo pivopije. Odgovor je bio, bar posle njihovog istraživanja, vrlo prost: u Srbiji stalno opada broj stanovnika, populacija je sve starija, i za ovo podneblje je pre rakija (eventualno vino) nego pivo. Imamo pivo, ali imamo sve manje onih koji su ciljna grupa. Urbana legenda ili ne, poklapa se s agresivnim reklamama, ali i s podacima koje su nedavno potegli i predsednik, ali i demografi: Srbija se nalazi u samom vrhu u grupi zemalja sa najstarijom starosnom strukturom stanovništva, i nedovoljnim brojem rođenih beba (a sve većim mortalitetom).

Pre samo tri godine, kod nas je u matične knjige rođenih upisano najmanje dece od početka 20. veka. Možda je to i bilo razlog za nezgrapno (i netačno) objašnjenje da u „Srbiji nikad manje stanovnika“ nije bilo. Projekcija UN pokazuje da će broj stanovnika u Srbiji opadati, i da će do 2100. biti malo više od pet miliona (5,46, računajući i Kosovo). Ali nije to samo problem Srbije. Izveštaj Ujedinjenih nacija pokazao je da se životni vek stanovnika Zemlje produžio, ali u polovini zemalja na svetu i dalje se ne rađa dovoljno beba da bi ta društva rasla.

Populacija će, doduše, rasti, najviše u Africi i Aziji, dok će u Evropi dramatično opadati. Biće to problem cele naše regije, i zemalja bivše SFRJ, čak Albanije, Mađarske, Bugarske…

Zbog čega onda frka (u Srbiji)?

Podaci kažu da na svakih petnaest minuta jedan stanovnik Srbije „odlazi“: bilo zbog mortaliteta ili zbog iseljavanja, kako objašnjava dr Vladimir Nikitović, viši naučni saradnik iz Centra za demografska istraživanja. To je, međutim, proces koji je mnogo složeniji od ove dve stavke i krenuo je davno. Dr Nikitović za Nedeljnik objašnjava da je to globalni proces počeo s industrijalizacijom, kada porodici više nije bilo potrebno „toliko ruku“, a onda nastavljen u 20. veku (i zbog ratova, migracija…).

Procene su da su, kada zemlja padne ispod stope 1,5 i to potraje, vrlo male šanse da populacija opstane
Dr Vladimir Nikitović

On objašnjava da je kod nas stopa pala ispod proseka (proste reprodukcije) relativno rano, uopšte u odnosu na zapadne zemlje, iz više razloga, a jedan od njih je ubrzana industrijalizacija, kada su žene ušle ravnopravno na tržište rada i emancipovale se, kao i zbog ranije legalizacije abortusa. Interesantno je da su ostale zemlje doživele nagli pad tek posle pada Berlinskog zida, i da se s tim posebno suočila Nemačka, pre svega Istočna.

„Postoje neke sličnosti svih socijalističkih zemalja“, kaže dr Nikitović, dodajući da se ceo istočni blok suočava sa istim problemom. „Procene su da su, kada zemlja padne ispod stope 1,5 i to potraje, vrlo male šanse da populacija opstane.“

Dr Goran Penev, demograf sa Instituta društvenih nauka, potvrđuje da je demografska kriza u Srbiji dugoročna i vrlo kompleksna. „Što se tiče fertiliteta, najpre treba istaći da u Srbiji duže od šest decenija, ili tačnije od 1956. godine rađanja nisu dovoljna ni za zamenu generacija. Od početka dvehiljaditih svaka nova generacija je približno za 30% malobrojnija od generacije njihovih roditelja. Prema preliminarnim podacima Republičkog zavoda za statistiku, prošle godine broj živorođene dece sveden je na ispod 64.000. To je najmanji broj živorođenja u poslednjih 120 godina, ili tačnije od 1900. godine, što ujedno znači manje rođenih beba nego bilo koje ratne godine u 20. veku“, dodaje. „Istovremeno, RZS nas redovno obaveštava da živimo sve duže. Tako je za 2017. izračunata rekordna dužina očekivanog trajanja života od 73 godine za muško i 78 godina za žensko stanovništvo. Međutim, takva, relativno povoljna kretanja u domenu smrtnosti stanovništva nisu bila praćena smanjenjem broja umrlih. Posmatrano na godišnjem nivou, broj umrlih u poslednjih dvadesetak godina kreće se u intervalu od 100.000-107.000 lica.“

Dr Penev kaže da procene rađene za period nakon 2011. godine ne uzimaju u obzir spoljne migracije, što znači da je stanovništvo još malobrojnije od procenjenog, odnosno da nije veće od 6,7 miliona.

Prošle godine rođeno je manje beba nego bilo koje ratne godine u 20. veku
Dr Goran Penev

„To je približno broju stanovnika koji je na ovom području živeo pre skoro 60 godina. Međutim, za razliku od Srbije s početka šezdesetih, ova današnja je izrazito demografski stara. U 2017. godini broj starijih od 65 godina za 40% je veći od broja mlađih od 15 godina. Starosna piramida je potpuno poremećena, sa vrlo suženom bazom i najširim gornjim delom, upravo kod generacija koje pune 65 godina.“

Vladimir Grečić, profesor Ekonomskog fakulteta u penziji, objašnjava da se Srbija sa rastućom tendencijom depopulacije suočava više od četvrt veka, ali i sa slabim privrednim performansama i skromnim ekonomskim razvojem. Kako se udeo stanovništva Srbije starosnog doba 65 i više godina povećao sa 11,45% u 1991. godini na 19,63% u 2017. godini, a s druge strane, udeo mladih (0-14 godina starosti), u istom periodu, smanjio se od 19,01% na 14,37%, koeficijent zavisnosti starih se povećao sa 16,8 na 29,8 u napred navedenom periodu, navodi profesor.

„To sugeriše zaključak da je starenje stanovništva, defakto, dominantan demografski proces u Srbiji koji nameće potrebu da kreatori javnih politika daju odgovor na pitanja ekonomske i socijalne održivosti. Pitanje penzija i reforme penzionog sistema se nameće kao nezaobilazna tema. Smeštaj starih je, bez sumnje, važno pitanje. Uz to, pitanje neformalnih negovatelja dobija na značaju u kontekstu produžetka životnog veka, s jedne, i nedovoljnog rađanja i odlaska mladih u inostranstvo, s druge strane“, kaže profesor Grečić, dodajući da su pitanja delatnosti za stare – servisi i druge forme aktivnosti vrlo zapostavljene.

Dr Penev kaže da projekcije UN da će doći do smanjenja broja stanovnika najvećeg broja zemalja Evrope, uključujući i sve balkanske zemlje – što znači i Albaniju, i nije preveliko iznenađenje.

„Ukoliko se ostvare hipoteze na kojima su zasnovane projekcije UN, u Evropi bi samo nekoliko zemalja u 2061. imalo veći broj stanovnika nego danas. To su, pre svih, Francuska, Velika Britanija, Irska i sve skandinavske zemlje. Radi se o najbogatijim evropskim državama, koje imaju pozitivan migracioni saldo i prednjače u pogledu nivoa fertiliteta, pa samim tim imaju i povoljniju starosnu strukturu. U tom smislu, rezultati projekcija ne predstavljaju neko posebno iznenađenje.“

Biće to razlog i promene u potrošačkoj politici zemalja, i dr Nikitović objašnjava da su „bebibumeri“ u razvijenim zemljama i dalje najplatežnija populacija i glavna ciljna grupa jer su u dobu kada kupuju kuće, automobile i sl., dok su oni do 35 tek u sticanju kapitala, i najčešće u kreditima. „Mi tu opadamo kao potrošačka populacija i postajemo sve manje vidljivi.“ Istraživanje na kojem je radio pokazuje da će Srbija, ukoliko uđe u EU do 2035, ostati bez više od 300.000 stanovnika (što direktno, što indirektno).

Dr Nikitović kaže da su i Kosovo i Albanija već pali na prosek od dvoje dece i da to može da traje tridesetak godina, ali da se zbog toga očekuje negativan pad.

„To su sve male populacije, one su nama bitne kao okruženje, ali na globalnom nivou su zanemarljive. Ovaj region će biti zanimljiv za useljavanje, i zato je bitno da postoji jasna strategija, jer kada se steknu uslovi, i ekonomski i institucionalni, bolje je biti spreman jer ćete drugačije imati stihijsko rešenje.“

Dr Penev kaže da je za demografski oporavak Srbije neophodno istovremeno delovati u više pravaca. Najpre u smeru povećanja nivoa fertiliteta, zatim ka intenzivnijem smanjenju mortaliteta po starosti, usporavanju iseljavanja i ubrzanju doseljavanja.

„I dok su poboljšanje zdravstvenog stanja naroda i smanjenje smrtnosti, barem deklarativno, prihvaćeni kao opštedruštveni ciljevi, politike u pogledu podsticanja rađanja ili upravljanja migracijama su za mnoge kontroverzne. Brojna istraživanja pokazuju da su i kod mladih generacija vrednosti roditeljstva zadržale visoko mesto. Međutim, sve je veća ekonomska, socijalna i psihološka cena roditeljstva, koja za brojne mlade parove predstavlja bitno ograničenje za realizaciju njihovih stavova o željenom i idealnom broju dece.“