„Pesnik je došao u pratnji par svojih ljubavnica…“: Rijeka Gabrijelea D’Anuncija, preteča ‘68. i naših dana

Riječki podvig (L’impresa di Fiume) i uloga Gabrijelea D’Anuncija, zvanog Vate, italijanskog pesnika, ratnika i pustolova, koji je predvodio 2.500 italijanskih legionara u pohodu na Rijeku 1919. godine, ulaze u grupu najfalsifikovanijih i najbezočnije izmanipulisanih stranica istorije 20. veka za potrebe fašističkog režima u Italiji, komunističkog u Jugoslaviji i nacionalističkog u Hrvatskoj.

Kao što su Titovi komunisti u Jugoslaviji prisvojili demonstracije 27. marta 1941. godine, iz oportunističkih razloga, tako je i Benito Musolini krivotvorio D’Anuncijevu avanturu, na kraju Prvog svetskog rata, ne samo da bi pripisao sebi i svojim fašistima „podvig“ već i da bi sakrio svoju dvostruku ulogu i zloupotrebu položaja. Musolini je zadržao za sebe dve trećine novca koji su njegovi sledbenici skupili 1919. i 1920. godine za Rijeku a istovremeno je igrao duplu igru: javno je podržavao D’Anuncija a iza kulisa je radio sa Ðovanijem Ðolitijem, višestrukim italijanskim premijerom, na gušenju D’Anuncijeve uprave, uključujući i upotrebu sile tokom tzv. Krvavog Božića.

Zvuči paradoksalno, ali komunisti i nacionalisti, sa obe strane granice, veruju u priču koju je složio Musolini i njegov režim za unutrašnju upotrebu. Oni koji negiraju sve što je Musolini uradio i suprotstavljaju se svemu što je govorio, bespogovorno usvajaju Dučeovu istoriju o „Riječkom podvigu“, kao kolevci italijanskog fašizma. U bivšoj Jugoslaviji i današnjoj Hrvatskoj prihvatanje Musolinijevog pogleda na D’Anuncijevu avanturu poslužilo je kao opravdanje za etničko čišćenje, masovna ubistva Italijana posle Drugog svetskog rata, anektiranje gradova u kojima su Italijani bili apsolutna većina vekovima i skretanje pažnje sa zločina hrvatskih nacista u NDH.

Da bi se shvatilo pitanje Rijeke, moramo da se vratimo u srednji vek. Za razliku od Istre i Dalmacije koje su bile pod upravom Mletačke republike, Rijeka je od 15. veka bila pod upravom Habzburške monarhije. Carica Marija Terezija je 1776. godine predala Rijeku Ugarskoj kao administrativni deo Hrvatske. Međutim, posle pobune lokalnog stanovništva koje nije želelo da bude deo Hrvatske u okviru Ugarske kraljevine, Rijeka je postala autonomna oblast koja je direktno odgovarala Budimpešti i nije imala nikakve veze sa Zagrebom. Tokom Mađarske revolucije 1848. godine, hrvatski nacionalisti koriste priliku da okupiraju Rijeku. Okupacija će trajati sve do 1867. godine kada se uspostavlja Austrougarska monarhija i Rijeka se, kao enklava, vraća pod direktnu upravu Mađarske. Po dogovoru unutar dvoglave monarhije, Trst postaje austrijska luka a Rijeka mađarska.

U strahu od italijanskog iredentizma, austrijski car Franc Jozef naređuje da se odlučno deluje protiv italijanskog jezika, kulture i uticaja u svim sferama života, počev od administracije. U Južnom Tirolu, Dalmaciji, Istri eksplicitno je naređena germanizacija odnosno kroatizacija – u Beču Hrvate vide kao lojalne građane monarhiji za razliku od Italijana i Srba – uz upotrebu pravosuđa, obrazovnog sistema i štampe. U tom periodu će mnogi Italijani biti primorani da germanizuju ili kroatizuju svoja prezimena.

U bivšoj Jugoslaviji i današnjoj Hrvatskoj prihvatanje Musolinijevog pogleda na D’Anuncijevu avanturu poslužilo je kao opravdanje za etničko čišćenje, masovna ubistva Italijana posle Drugog svetskog rata, anektiranje gradova u kojima su Italijani bili apsolutna većina vekovima i skretanje pažnje sa zločina hrvatskih nacista u NDH

Rijeka je u dobroj meri bila pošteđena nasilne kroatizacije pod žezlom Habzburga jer je bila pod upravom Budimpešte.

Interesantno je da Rijeka nije pomenuta uopšte u Londonskom paktu iz 1915. godine koji su zemlje Antante potpisale sa Italijom kako bi je privolele da na njihovoj strani uđe u rat protiv Nemačke i Austrougarske. U momentu potpisivanja sporazuma nije bilo predviđeno da Austrougarska monarhija nestane i smatralo se da Mađarska ima pravo da zadrži Rijeku kao svoju jedinu luku i izlaz na more. Budimpešta je sve do 1921. godine smatrala Rijeku svojom teritorijom iako nije imala suverenitet nad njom.

Srpska vojska je nakratko ušla u Rijeku u jesen 1918. godine i prepustila je grad francusko-britanskim okupacionim trupama. Lokalno italijansko stanovništvo je formiralo Nacionalni savet i proglasilo pripajanje grada Italiji. To je bilo pravljenje računa bez krčmara, a krčmar je bio Vudro Vilson, američki predsednik koji je demonstrirao moć novog planetarnog hegemona na Versajskoj konferenciji. Vilson je odmah stavio do znanja da ne priznaje Londonski pakt. Vašington nije imao ništa protiv da Italija uzme veći deo Istre uz uslov da celu Dalmaciju, osim Zadra, prepusti novoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.

U prvoj polovini 1919. godine na scenu stupa naš junak Gabrijele D’Anuncio, klasičan primer dendija 19. veka katapultiranog u 20. stoleće. Vremešni pesnik i pustolov, u svojoj 56. godini, povratnik iz Velikog rata sa činom potpukovnika, okićen brojnim ordenima za pokazanu hrabrost i sposobnost u ratu, sebe doživljava kao novog Garibaldija. Interesantno je da u govorima, pismima, pesmama i delima D’Anuncio Rijeku nije nijednom pomenuo. Čak i u čuvenom „Pismu Dalmatincima“ u januaru 1919. godine, u kome eksplicitno traži da se Italiji daju dalmatinski gradovi koji su joj obećani, D’Anuncio ne nabraja Rijeku. Tek u proleće, popularni Vate, na skupu u Veneciji 25. aprila govori o „užarenoj“ Rijeci. Par nedelja kasnije sa balkona Kampidolja, u Rimu, raspaljuje masu povicima „Naša Rijeka, naša Dalmacija“, optužujući saveznike da su okrenuli leđa pobedničkoj Italiji.

Tada D’Anuncio, koji je imao vrcav um i vladao je maestralno raskošnim italijanskim jezikom obogaćujući ga neologizmima, kovanicama i novim rečima – mnogi se i danas koriste poput „skudeta“ u sportu – lansira čuveni izraz „nagrđena pobeda“. Tom definicijom D’Anuncio želi da dočara nameru saveznika da redimenzioniraju Italiju i ponize njenu vojničku pobedu.

Tokom leta D’Anuncio mitinguje po celoj Italiji i dolazi u dodir sa legionarima, bivšim vojnicima, spremnim da izvrše desant na Rijeku pod francusko-britanskom okupacijom. „Otadžbinska Biblija nije nikada imala tako uzvišenu zapovest. Rijeka je danas jedini živi grad, jedini vreli grad, jedini grad sa dušom za koji se vredi boriti“, mitingovao je po trgovima italijanskih gradova D’Anuncio. Italijanski pesnik zgrožen idejom o prolaznosti i starenju, želeo je da živi svoje poslednje proleće, unoseći u njega sve što je imao: iskustvo, erudiciju, visprenost, odvažnost i veliku volju. D’Anuncio je želeo epsku završnicu za svoje putešestvije večitog adolescenta. To je razlog što su, pre svega mladi ljudi, momci i devojke, sledili Vatea u njegovom „Riječkom podvigu“.

Iskoristivši zastoj u pregovorima o sudbini Rijeke tokom 1919, godine D’Anuncio je 12. septembra, sa svojih 2.500 legionara, osvojio Rijeku bez ispaljenog metka. Pesnik i njegova pratnja dočekani su sa velikim slavljem. Nikakvo iznenađenje, grad je bio gotovo kompletno italijanski, Hrvati i nešto malo Srba živeli su na periferiji i okolnim brdima, baš kao što je bio slučaj u Zadru, Puli, Rovinju i brojnim drugim istarskim i dalmatinskim varošima.

U tih 500 dana Rijeka je bila teritorija na kojoj su se disale slobode, do tada nezamislive za svet. U D’Anuncijevoj Rijeci, u koju je i sam pesnik došao u pratnji par svojih ljubavnica, praktikovala su se iskustva koja će Evropa otkriti tek pedeset godina kasnije sa ‘68. i seksualnom revolucijom

Za razliku od svog idola Garibaldija poznatog po buntovništvu ali i poslušnosti prema kralju Vitoriju Emanueleu II – čuveno Garibaldijevo „Obbedisco“ (povinujem se) u Trećem ratu za nezavisnost Italije posle zahteva kralja da zaustavi svoje trupe iako su bile spremne da osvoje Trentino, tada pod upravom Austrije – D’Anuncio je uprkos opasnosti da bude optužen za veleizdaju i izveden pred Vojni sud, odbio da posluša naređenje predsednika vlade i kralja, i ušao je u Rijeku.

Grad u Kvarnerskom zalivu će živeti najuzbudljivijih i najintenzivnijih 16 meseci, do tzv. Krvavog Božića 1920. kada je silom ugušena D’Anuncijeva kreatura. U tih 500 dana Rijeka je bila preteča 1968. godine. Ona je bila teritorija na kojoj su se disale slobode, do tada nezamislive za svet. U D’Anuncijevoj Rijeci, u koju je i sam pesnik došao u pratnji par svojih ljubavnica, praktikovala su se iskustva koja će Evropa otkriti tek pedeset godina kasnije sa ‘68. i seksualnom revolucijom.

Naravno, italijanski nacionalizam je bio prisutan, ali ne vojnički, represivni, već pesnički. Uostalom, svaki nacionalizam je ogledalo vladara koji ga propagira i D’Anuncijev nije imao nikakve veze sa kasnijim nacionalizmima Musolinija, Hitlera, Franka, Salazara, Pavelića. D’Anuncijev nacionalizam bio je neka vrsta generacijske pobune protiv katoličkog morala, autoriteta, socijalizma, liberalizma, anglo-francuske dominacije, opskurnih centara moći. I u tom smislu „Riječki podvig“ je bio preteča ‘68.

D’Anuncio nije bio fašista i „Riječki podvig“ nema nikakve veze sa fašizmom. Musolini je osnovao fašistički pokret šest meseci pre nego što su pesnik i legionari umarširali u Rijeku i fašisti se nisu videli u kvarnerskom gradu tokom 500 dana D’Anuncijeve vladavine. Među legionarima koji su učestvovali u poduhvatu bilo je onih koji su zagrlili kasnije fašizam, ali je bilo još više onih koji su se usprotivili i bili protiv Musolinija, uključujući i Alčestea de Ambrisa koji je bio šef kabineta D’Anuncija u Rijeci. De Ambris je napisao tzv. Kvarnersku povelju koja je bila daleko ispred svog vremena. Reč je o nekoj vrsti ustava koji je predviđao decentralizaciju vlasti, jednakost između muškaraca i žena, ravnopravnost pripadnika svih vera, nacija i rasa, pravo na upotrebu maternjeg jezika, i davao je univerzalno pravo glasa svima. Iz Kvarnerske povelje, pisci važećeg italijanskog ustava će pozajmiti i rečenicu da je „Italija republika zasnovana na radu“.

D’Anuncijeva Rijeka bila je prikvel našeg doba: pravljenje spektakla od politike, iskrivljavanje stvarnosti uz pomoć propagande, generacijska pobuna, upotreba zabave i ironije kao sredstva protesta, pobuna protiv međunarodnih finansijskih centara moći, pojava dobrovoljaca koji učestvuju u ratovima koji nemaju veze sa njihovom nacijom, probijanje granica slobode u seksu, oblačenju, ponašanju. Rijeka je bila „jedini živi grad“, kako je govorio D’Anuncio. Ne samo zato što je tokom tih 500 dana bila grad hedonizma, slobodnog seksa, droge, zabava svih tipova. U Rijeku su se slili i pacifisti i borci za slobodu ugnjetenih naroda, zajedno sa najvulgarnijim nacionalistima i militaristima. Rijeka je bila vulkan kojim je mogla da upravlja samo vulkanska ličnost kao što je bila D’Anuncijeva.

Musolini je sve do svoje smrti zazirao od D’Anuncija i njegove popularnosti među Italijanima. Njegov režim je vrlo rado plaćao apanažu pesniku za njegov povučen život u Gardoneu Rivijeri na jezeru Garda. U Vateovoj kući, po njegovoj smrti, nije pronađena nijedna stvar koja je bila povezana sa fašizmom ili Musolinijem, što je veoma indikativan pokazatelj. U pismima prijateljima koja su ostala sačuvana, D’Anuncio ne krije prezir prema fašistima, crnokošuljašima i glavešinama režima, Hitlera je oslovljavao kao „molera Atilu“ ili kao „svirepog klovna“, dok su pisma Musoliniju savršeni primer kako erudita na elegantan način kritikuje, pa čak i preti, ostavljajući sagovornika u ideji da mu udeljuje komplimente.

Italijani koji su vekovima živeli u Rijeci, platili su skupo cenu dvadesetogodišnje vladavine fašista i Benita Musolinija. Kao Zadar, i Rijeka je bez razloga bombardovana besomučno od strane savezničke avijacije na zahtev Josipa Broza Tita u završnici Drugog svetskog rata. U oba grada, osim kasarne karabinijera, nije bilo drugih vojnih ciljeva.

Po ulasku partizanskih jedinica, u Rijeci je ubijeno, bez suđenja, više od 600 ljudi. Kada je 1947. godine Rijeka definitivno prešla u ruke Titove Jugoslavije, 38.000 starosedelaca Rijeke od ukupno 41.000, napustilo je zauvek svoj grad, baš kao što je i 28.000 građana Pule od 31.000, koliko ih je bilo na kraju rata, napustilo svoje domove, ili 22.000 od 24.000 Zadrana, da ne govorimo o Rovinju, Šibeniku i drugim gradovima iz kojih je proterano više od 300.000 ljudi.

Hrvati se nisu potrudili čak ni da daju novo ime gradu, preveli su bukvalno njegovo italijansko ime Fiume.