Ako se dogodi da posle aktuelnog popisa budemo čekali duže od očekivanog da saznamo zvanične rezultate, nema potrebe za velikim nerviranjem; rezultati prvog opšteg popisa na teritoriji Srbije koji su vršile srpske vlasti zvanično su objavljeni tek 150 godina pošto je popis izvršen! Reč je o popisu iz 1834, godinu dana po dobijanju hatišerifa od turske porte kojim je definitivno potvrđena srpska autonomija pod knezom Milošem Obrenovićem, pravo na organizovanje vlasti i držanje vojske za unutrašnje potrebe. Podatke iz tog popisa istoričari su znali posredno, kroz državne publikacije iz druge polovine 19. veka, kada je statistika postala „državna kategorija“, pa se i prilježnije pristupalo demografskim analizama u kojima su vršena poređenja broja stanovnika Srbije sa tom 1834. godinom, sve do 1984. kada je Leposava Cvijetić objavila „Sumarnik konškripcije stanovništva i imovine u Srbiji 1834. godine“, na osnovu starih dokumenata koji su pronađeni u Arhivu Srbije. Zanimljivo, originalni podaci sa popisa su se donekle razlikovali od onih posredovanih kada je reč o ukupnom broju stanovnika (samo 2.000), ali je bilo značajnih razlika u broju stanovnika po okruzima i naseljenim mestima, što navodi na zaključak da su kasniji demografi doterivali podatke. Tek, u Srbiji je bilo nešto manje od 670.000 ljudi po dobijanju autonomije.
Nepoverenje koje današnji stanovnici Srbije imaju prema popisivačima, iako teško objašnjivo, takođe se može reći da ima utemeljenje u istoriji. Od samih početaka formiranja moderne države svi popisi i pokušaji popisivanja stanovništva zapravo su kao glavni motiv imali – naplatu poreza.
Tako je do prvog popisivanja stanovništva zapravo došlo već 1815. godine, odmah po završetku Drugog srpskog ustanka i dogovora kneza Miloša sa Marašli Ali-pašom kojim je srpska vlast dobila pravo da ubira porez. U to vreme se plaćao narodni porez i carski harač. Prvi je obuhvatao oženjena lica, a drugi sve muškarce od sedam do 80 godina. Popis poreskih obveznika vršili su knezovi po knežinama. Oni koji su oslobođeni od poreza i žene nisu popisivani, tako da se ne može govoriti o popisu u modernom značenju te reči. Od 1818. godine ova popisivanja su vršena na svake dve godine, a po naredbi kneza Miloša i svake godine.
Kako se navodi u jednoj nedavnoj publikaciji Zavoda za statistiku o popisima u kneževini Srbiji, za proučavanje popisa haračkih i poreskih glava od 1815. do 1833. godine najčešće korišćeni izvor je knjiga Mite Petrovića iz 1898. godine „Finansije i ustanove obnovljene Srbije do 1842.“ po originalnim dokumentima.
U ovoj knjizi se navodi da je u proleće 1818. godine, knez Miloš naredio da se izvrši nov popis haračkih lica koji je trebalo da sadrži i broj domova po naseljima.
„Prema ovom popisu, u 12 nahija bilo je 45 knežina, 1.395 naselja, 51.344 domova, a haračkih glava 115.885. Zbog velikog broja haračkih lica u odnosu na popis od pre tri godine, knez je posumnjao u tačnost dobijenih podataka pa je naredio da se izvrši novi popis koji je, osim broja domova i haračkih lica, trebalo da obuhvati i sva muška oženjena lica, obveznike narodnog poreza. Ovaj popis izvršen je tokom zime 1818/1819. i pokazao je slične rezultate kao i prethodni. Pošto se uverio u tačnost dobijenih podataka, knez je odlučio da ih zadrži za sebe, iz dva razloga: da za pravi broj poreskih i haračkih lica ne bi saznali beogradski vezir i Porta i po tom osnovu tražili povećanje poreske sume na koju im se on obavezao; (i) da bi mogao da kontroliše nahijske i knežinske knezove prilikom sakupljanja i predaje poreza.“
Sledeće godine je izvršen i popis svih muških lica bez obzira na godine starosti, a opšta populacija se popisuje tek pomenutim popisom 1834. godine, kada i formiranje vojske igra značajnu ulogu, jer se posebno popisuju i vojno sposobni muškarci.
U nalogu za izvršenje popisa 3. juna 1834. knez Miloš navodi: „Ovo nam je nužno znati da bi doznali kako čislo tako o bogatstvo naroda, kao što se i u prosveštenim carstvima zna.“
Da je fokus i dalje ipak bio na porezu, govori i to što je popisivače zvao „aračlijama“ i pritom ih ozbiljno upozorio da im neko slučajno ne promakne: „Aračlijama pak nalažem da dobro motre kako na to, da im tevter arački i čist, i tačan, i pravilan izađe, a tako i na to da ne bi koju glavu sakrio.“
Kao i mnoge moderne stvari u to doba, ni ovaj popis nije mogao bez pobune naroda. Pošto se prvi put zapisivalo precizno ko šta poseduje od zemlje za obradu, do kneza Miloša je stiglo obaveštenje da se „vijalet uzbunio sasvim zbog popisa oraće zemlje i šljivara“; „pri čemu se broji svako drvo“; „u narodu se govori da ni onaj koji ima 300 do 400 drveta šljiva u kući soli nema zašta da kupi“.
Prema „Sumarniku“ (originalnim podacima) bilo je u Srbiji u leto 1834. godine tačno 666.856 stanovnika, od čega je 51,3 odsto bilo muškaraca.
Gradsko stanovništvo je činilo tek 6,08 odsto populacije. Od 2.170 naseljenih mesta bilo je samo 35 varoši i palanki.
Više od 2.500 stanovnika su imali samo Beograd, Šabac i Jagodina. Beograd je bio najmnogoljudnija varoš, ali tek sa 7.000 stanovnika, jedva preko jedan odsto populacije. Doduše tada su mnoga naselja koja su danas sastavni deo Beograda bila izvan varoši.
Knez Miloš, kakav je već bio, ni u rezultate tog popisa nije mogao da gleda bez sumnji (deo vezan za poreske glave), pa je u februaru 1835. naredio da se ponovi popis u paraćinskom i resavskom srezu.
Prema publikaciji ZZS, taj popis nije obuhvatio tursko i romsko stanovništvo. Kako se navodi, „tursko civilno stanovništvo koje je u Kneževini živelo do 1862. godine bilo je izuzeto iz srpske uprave, tako da nije bilo obuhvaćeno nijednim popisom. Poreske dažbine koje su Romi plaćali bile su drugačije od onih koje su plaćali ostali stanovnici Srbije (ciganski harač), pa nisu popisani sa ostalim stanovništvom“.
Profesor Lazo M. Kostić, pravnik, istoričar i statističar, naveo je da je taj popis „iako primitivno i bez modernih sredstava statističke uprave – ispao relativno vrlo dobar, prilično je iskorišćen i, u tom pogledu, on je mnogo bolji od dva sledeća popisa (1841. i 1843)“.
TABELA 1
Stanovništvo 1834. prema okruzima
Požarevački 73.239
Valjevski 54.129
Užički 51.098
Kragujevački 49.934
Šabački 49.360
Krajinski 41.476
Jagodinski 40.824
Čačanski 40.537
Beogradski 38.057 stanovnika
Varoši
Beograd 7.033 stanovnika
Šabac 3.398
Požarevac 2.941
Jagodina 2.558
Smederevo 2.450
Kragujevac 2.235
Negotin 2.100
BROJKE
649 stanovnika na 100 kuća
5.183 stanovnika na 1.000 brakova
35 varoši i palanki
6,08 odsto gradsko stanovništvo
397.893 plugova oranja
450.508˝ kosa livada
166.750 motika vinograda
12.595.687 stabala šljiva
Drugi popis ljudstva sproveden je 1841, za prvog „mandata“ kneza Mihaila, i smatra se nepouzdanim. Između ostalog, popisom nije obuhvaćena varoš Beograd. Sa novim vlastima – 1842. dolaze ustavobranitelji i knez Aleksandar Karađorđević – dolazi i novi popis već 1844. godine, mada je prema nekim izvorima bio i 1843.
Na primer, „Državopis Srbije“ iz 1863. godine navodi da je popis „činjen“ 1843. i da je bio „slabo točan“, jer su za njegovo sprovođenje, zbog izmena u političkom životu, angažovani manje sposobni i nedovoljno obučeni činovnici. Tu treba imati u vidu da su 1863. Obrenovići ponovo bili na vlasti i da je tada vladao knez Mihailo, tako da i antagonizam prema „bivšem režimu“ u ovoj oceni može imati ulogu.
Međutim, za novi popis iz 1846. godine se navodi da može da se meri sa popisom iz 1834, a ovog puta su i Romi obuhvaćeni popisom.
U Srbiji je tada već živelo 892.315 ljudi, od čega 433.000 žena, 180.196 ženjenih i 279.119 neženjenih muškaraca. Popisano je i 7.468 stranaca.
Popisivačima u narednim izvedbama popisa je dosta pomoglo to što su u Srbiji stalna prezimena uvedena 1851. godine. Osnovni rezultati popisa iz 1854. objavljeni su 1857. godine u radu Jovana Gavrilovića. Ukupan broj stanovnika iznosi 983.496. Varoš Beograd imala je 16.896 stanovnika.
Popis iz 1859. godine je prvi koji je pokazao više od milion stanovnika. Tada je napravljeno i poređenje sa 1834. godinom, po kojem je za 25 godina Srbija povećala ukupan broj stanovnika za 409.689.
Sa osnivanjem Ekonomsko-statističkog odeljenja u Kneževini Srbiji počela je da se objavljuje publikacija sa statističkim podacima na nivou države, pod nazivom „Državopis Srbije“. Izlazio je od 1863. do 1894. godine, bilo je ukupno 20 knjiga.
U popisima počinju da se razvrstavaju stanovnici po narodnosti i kako je zabeleženo po popisu iz 1866.: „dobijaju se samo tri glavne časti (dela): Srbi, Vlasi i Cigani“. Od ostalih narodnosti nijedna ne premašuje 2.000 stanovnika. U Srbiji je bilo 122.857 Vlaha, a broj Roma je procenjen na oko 15.000. Vlasi će se u nekim narednim popisima navoditi i kao Rumuni.
Prvi put se upisuju stanovnici i prema pismenosti. Ukupan broj pismenih je 50.796. Na 1.000 stanovnika bila su samo 42 pismena.
Srbija posle ratova 1876–1878. na Berlinskom kongresu dobija punu nezavisnost i proširuje teritoriju za četiri okruga na jugu.
Opšti popis je planiran za 1880. godinu, po preporukama Međunarodnog statističkog kongresa u Petrogradu 1872, kada se uvodi sinhronizacija popisivanja u različitim državama da bi popisi mogli da budu uporedivi. Ali do tog popisa nije došlo zbog ekonomske krize posle rata, pa je obavljen samo popis u oslobođenim krajevima 1879. godine, a za ostale okruge se koristio popis iz 1874.
Celokupno stanovništvo Kraljevine Srbije sa novim krajevima popisano je 1884. godine. Ovaj popis je bio prvi relativno uspešan pokušaj izvođenja po međunarodnim preporukama. Donesen je i Zakon o popisu stanovništva iz 1890. po kom je popis vršen svake pete godine, sve do Prvog svetskog rata. Međutim, opet dolazi do političkih promena, pa se posle Majskog prevrata na vlast vraća dinastija Karađorđevića. Rezultate popisa iz 1905. godine Uprava državne statistike ocenila je kao nepouzdane, jer popis nije bio dobro pripremljen, tako da oni nisu ni objavljeni. A u Velikom ratu su uništeni materijali iz popisa od 1910. godine.
Posle Velikog rata stvara se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i već 1921. godine se održava popis na teritoriji skoro cele novonastale države. U ovoj složenoj državnoj tvorevini postaju važna identitetska pitanja, pa je tako 1921. godine, u skladu sa proklamovanom politikom trojedinog naroda, beležen jezik i veroispovest. Srpski i hrvatski identitet po jeziku je objedinjen u „Srbi ili Hrvati“, dok su se Slovenci zasebno upisivali (jer su govorili zasebnim jezikom). Zanimljivo je, recimo, da su češka i slovačka manjina objedinjeno klasifikovane, pa je tako samo u jugoslovenskom popisu iz 1921. zaveden čehoslovački jezik. Pregled stanovništva po veroispovesti je danas od veće važnosti, jer se na osnovu toga pretpostavlja kako su se stanovnici izjašnjavali i kada je reč o nacionalnoj pripadnosti, iako smo ostali uskraćeni za uvid u one koji bi se tada izjasnili izvan uvrežene dihotomije Srbin-pravoslavac, Hrvat-katolik, kao i koliko bi stanovnika Crne Gore sebe identifikovalo kao Crnogorce i koliko je i da li je bio izražen makedonski identitet u Makedoniji.
Popis od 1931. godine takođe je bio „prilagođen“ novonastalim političkim okolnostima. Posle uvođenja Šestojanuarske diktature došlo je do podele kraljevine koja se sada i zvanično zvala Jugoslavija na banovine i Upravu grada Beograda. Osnovna ideja granica banovina je bila da se izbrišu regionalne, etničke i identitetske granice, čime bi se doprinelo stvaranju zajedničkog identiteta. Banovine su zato dobijale ime po geografskim odrednicama. Prema nekim tumačenjima, kralj Aleksandar je hteo da napravi Jugoslaviju, banovine su bile kao američke države, a Uprava grada Beograda kao Vašington D.C. Samo su mu u toj zamisli nedostajali Jugosloveni, što je pokazao i popis iz 1931. koji je beležio samo versku pripadnost. U većini banovina pravoslavno stanovništvo je imalo apsolutnu većinu, katolici u tri, a muslimani ni u jednoj. Zanimljivo je da je u Beogradu između dva rata po popisima bilo skoro 20 odsto katolika.
Sledeći popis su vršile komunističke vlasti 17. godina kasnije (1948), da bi sledeći bio već 1953. Od 1961. godine se popisi vrše na deset godina, osim na početku milenijuma kada je popis zbog političke situacije i demokratskih promena posle Petog oktobra pomeren za 2002. godinu.
