Dan proboja Solunskog fronta vlastima Srbije poslužile su kao povod da se 15. septembar proglasi Danom srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave, koji se u Srbiji i Republici Srpskoj obeležava od 2020. godine.
Bilo bi logično da se 15. septembar slavi kao dan solunskih boraca, jer su Solunski front združenim snagama probili srpski vojnici, sa engleskim i francuskim, kojima su se – iz pobede u pobedu, ili iz poraza u poraz, zavisi ko sa koje strane gleda – priključivali Grci, Italijani, Rusi… Makedonci posebno, premda njihovo učešće ni vek kasnije nije valorizovano na pravi način, posebno u osvajanju Kajmakčalana, bitke koja je bila uvertira u osvajanje Solunskog fronta
Iako je ovih dana ponovo aktuelizovan Jasenovac kao najstrašnije stratište desetina hiljada Srba (Jevreja, Roma i hrvatskih antifašista), istina je da je Veliki rat opustošio Srbiju.
Prema validnim procenama, pobedu u Prvom svetskom ratu Srbija je nesrazmerno skupo platila: tokom rata izgubila je više od milion stanovnika, što je bilo bezmalo trećina žitelja, a više od polovine muške populacije je stradalo u teškim borbama i povlačenju kroz Albaniju.
Početak kraja Velikog rata
Početak kraja Velikog rata označen u jesen 1918. upravo probojem Solunskog fronta, na koji je srpska vojska prebačena s proleća 1916. godine.
Na presudni front, koji je zahvatao nekoliko stotina kilomtra u dužinu, uglavnom su prebacivani vojnici Kraljevine Srbije, oporavljeni na Krfu posle Albanske golgote, dugog povlačenja nakon što je austougarska vojska porobila Srbiju krajem 1915. godine.
Srspki vojnici su se borili sa francuskim i britanskim vojnicima, protiv austrugarske, nemačke i bugarske divizije. Prva bitka koju su dobili je osvajanje Kajmakčalana, septembra 1916, a dva meseca kasnije osvojen je i Bitolj sa okolinom.
Glavnokomadujući bio je francuski general Franše d’Epere, koji je juna 1918, posle savetovanja sa srpskim generalima i regentom Aleksandrom Karađorđevićem, odlučio da se krene u proboj Solunskog fronta.
Ofanziva je počela na sektoru Dobro polje – Veternik – Kozjak, gde je bila stacionirana srpska vojska, šest divizija sa 140.0000 ljudi, uključijući i 25.000 dobrovoljaca. Prvom armijom komandovao je Petar Bojović, Drugom Stepa Stepanović. Komandant Štaba bio vojvoda Živojin Mišić, uz regenta.
„Svi komandanti, komandiri i vojnici treba da budu prožeti idejom, od brzine prodiranja zavisi ceo uspeh ofanzive. Ta brzina je u isto vreme i najbolja garancija protiv iznenađenja, jer se njome postiže rastrojstvo neprijatelja i potpuna sloboda u našim dejstvima. Treba drsko prodirati, bez počinka, do krajnjih granica ljudske i konjske snage. U smrt, samo ne stajte! S nepokolebljivom verom i nadom junaci napred u otadžbinu!”, kazao je Mišić u Zapovesti srpskoj vojsci za proboj Solunskog fronta od 13. septembra 1918. godine.
Prvog dana borbi probijeno je 11 kilometara Fronta, koji su sutradan prošireni na 40 kilometara, čime je označen slom centralnih sila. I na Solunskom frontu i u Velikom ratu.
Osvajanje Niša
Borbe su trajale danima, a najveće zasluge za proboj fronta i sam Franše d’Epere je pripisivao baš srpskoj vojci: “To su seljaci skoro svi, to su Srbi, tvrdi na muci, trezveni, skromni, to su ljudi slobodni, nesalomivi, gordi na sebe i gospodari svojih njiva. Ali, došao je rat. I eto kako su se za slobodu zemlje ti seljaci bez napora pretvorili u vojnike, najhrabrije, najistrajnije, najbolje od svih. To su te sjajne trupe, zbog kojih sam gord što sam ih ja vodio, rame uz rame sa vojnicima Francuske, u pobedonosnu slobodu njihove otadžbine…“
Izbijanje srpske vojske na Vardar je operativno-strategijski proboj nemačko-bugarskog fronta. Stradao je 681 srpski vojnik, 132 su nestala, a 3.206 ranjeno.
Bugarska je 29. septembra pristala na primirje, a Nemačka ne, pa se završnica Velikog rata “selila” na sever. Prva srpska armija je 9. oktobra stigla do Niša. Podilazeći položajima nemačke armije kod Niša, napredujući čitavih 200 kilometara ispred saveznika i Druge srpske armije. Iako usamljena – i protivno odluci D’Eperea da sačeka, tri dana kasnije Prva srpska armija ušla je u Niš.
Tri sedmice kasnije i Beograd je oslobođen, 1. novembra 1918.
Prvi svetski rat, nesumnjivo najveća sroska klanica u istoriji, pravno je okončan 28. juna 1919. Versajskim mirovnim ugovorom.
Probijanje Solunskog fronta 1. semptembra 1918. bio je najva teške velike pobede saveznika, među kojima se isticala srpska vojska, piše Danas.
Nakon Prvog svetskog rata nastala je i prva Jugoslavija, pa su se vojnici koji su bili na dve strane fronta našli u istoj kraljevini i vojsci. To važi i za vojnike današnje Srbije i Srpske, jer su potonji regrutovani u Austrougarsku vojsku iz koje su, po mnogim svedočenjima, mnogi bežali u srpske armije.
